Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΑΣΜΟΥ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ

Του Νίκου Ι. Κωστάρα

            Ο Αγιασμός των υδάτων έχει διαχρονική παράδοση. Άλλωστε η ιστορία του νερού αρχίζει, ίσως, συγχρόνως με την ιστορία του ανθρώπου. Ο πρωτόγονος άνθρωπος φρόντισε από την αρχή να κατοικεί κοντά στις πηγές, στα ποτάμια και τις λίμνες. Ακόμη στη «Γένεση» αναφέρεται: «Και εκάλεσεν ο Θεός την ξηράν, Γην και το σύναγμα των υδάτων εκάλεσε θαλάσσας και είδεν ο Θεός ότι ήτο καλόν και πνεύμα Θεού εφέρετο επάνω του ύδατος» (Γεν. Α’ 2). Γιατί η θάλασσα είναι το αιώνιο σύμβολο της μήτρας της απεραντοσύνης της ανθρώπινης ψυχής από την οποία ξεκίνησε ο άνθρωπος. Η λειτουργία του νερού ως συστατικό στοιχείο της δημιουργίας του κόσμου ήταν η επικρατούσα άποψη μεταξύ των φιλοσόφων στην Αρχαία Ελλάδα. «΄Υδωρ αρχή της φύσης» τονίζει ο Θαλής ο Μιλήσιος ενώ ο Φερεκύδης υποστηρίζει: «Αρχήν όλων το ύδωρ», και στην Κίνα: «το ύδωρ είναι κοντά στο ΤΑΟ» (Λάου Τσε). Στους μύθους όλων των λαών το νερό έχει μαγικές δυνάμεις, είναι ουσία αναγεννητική, αναζωογονητική και εξαγνιστική.

            Το θαλασσινό νερό έχει την ίδια σύσταση με το αίμα μας. Οι βιολόγοι το απέδειξαν πως η ζωή γεννήθηκε στο αλμυρό νερό, για να ξεστρατίσει αργότερα στη στεριά. Το ίδιο και οι κοινωνιολόγοι επιμένουν ότι ο χερσαίος άνθρωπος έγινε αμφίβιος και χίμηξε στη θάλασσα να βρει τον πολιτισμό. «Στις φλέβες όλων μας υπάρχει το ίδιο ακριβώς ποσοστό αλατιού μέσα στο αίμα. Το ίδιο συμβαίνει στον ιδρώτα και στα δάκρυά μας. Είμαστε δεμένοι με τον ωκεανό και όταν ξαναγυρίζουμε στη θάλασσα - είτε για να σαλπάρουμε, είτε για να ρεμβάσουμε – επιστρέφουμε ξανά στις ρίζες μας» (Τζων Φ. Κέννεντυ).

            Πάνω στα κύματα σφυρηλατήθηκε η νοημοσύνη του ανθρώπου. Αφετηρία νοημάτων και ήθους η θάλασσα. Γι’ αυτό και ο Ιησούς για να εκλέξει τους μελλοντικούς συνεργάτες και συνεχιστές του έργου του δεν προσφεύγει στους θρησκευτικούς και ιερατικούς κύκλους των Ιεροσολύμων αλλά πηγαίνει στη γραφική λίμνη Τιβεριάδα και τους ψαράδες που τους μετέβαλε σε «αλιείς ανθρώπων». Λέγοντας προς τον  Σίμωνα: «Φέρε το πλοίο πάλι στα βαθιά της λίμνης και ρίξτε τα δίχτυα σας για ψάρια» [Λουκ.ε΄4].  Άλλωστε η βάπτισή Του έγινε στον Ιορδάνη ποταμό. Βαπτίστηκε στον Ιορδάνη ποταμό και δεν είχε ανάγκη βαπτίσεως. Δογματικά η βάπτιση του Χριστού συμβολίζει την παλιγγενεσία του ανθρώπου. Κατά την αρχέτυπη αντίληψη τα Θεοφάνεια / Φώτα κλείνουν το άνοιγμα στο χρόνο της περιόδου των «αβάπτιστων ημερών» του «ιερού χάους» της αναγέννησης του Χρόνου και του Κόσμου. Η γιορτή αυτή είναι η πραγματική αρχή του Ανανεωμένου Χρόνου, γι’ αυτό σε πολλά μέρη της Ελλάδος θεωρείται ως η μεγαλύτερη γιορτή του χρόνου. Πρόκειται για μεγάλη γιορτή του χριστιανισμού. Λατρεία των νερών έχει χαρακτηρισθεί η γιορτή των Θεοφανείων. Ανοίγουν οι ουρανοί, η θάλασσα γλυκαίνει, οι άνεμοι ημερεύουν ακόμα και τα ζώα μιλούν. Τα Φώτα πρωτοφορούσαν οι άνθρωποι κάθε καινούριο ρούχο «για να φωτιστεί», τότε γινόταν και η έναρξη των θαλασσινών ταξιδιών: «Τώρα αγιάζουν τα νερά και φεύγουν τα καράβια...».

            Η ανανέωση του κόσμου άρχιζε από την ανανέωση των υδάτων – πρακτικά με την εκκένωση των αγγείων με νερό την παραμονή των Θεοφανίων, συμβολικά με τον αγιασμό των υδάτων με την κατάδυση του σταυρού στο νερό. Στα Θεοφάνια επαναλαμβάνεται η βάπτιση του Χριστού και τα περιστέρια γίνονται το πνεύμα του Θεού. Ο σταυρός που πέφτει στο νερό είναι ο ίδιος ο Χριστός και ο ήρωας της ημέρας γίνεται «νονός» του Χριστού, αφού η παράδοση θέλει κάθε βαπτισμένος να έχει τον ανάδοχό του. Κατά το «Θείον πρότυπον» τη στιγμή της κατάδυσης του Σταυρού-Χριστού, όλα τα νερά του κόσμου μετατρέπονται στα νερά του Ιορδάνη. Όλοι οι λαοί του ορθόδοξου κόσμου απέδιδαν μεγάλη δύναμη στο αγιασμένο νερό των Θεοφανείων. «Νυν ουκ έτι προσαγορεύομαι θάλασσα αλλά κολυμβήθρα ουράνιος ... νυν εγενόμην πηγή ιάματα βρύουσα» (Ι. Χρυσόστομος). «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις», ψάλλεται στον αγιασμό των Θεοφανείων. «Κύριε ο Θεός των Δυνάμεων ... καθάρισαν το φρέαρ τούτο και αγίασον το ύδωρ τούτο τω πνεύματί σου τω Αγίω ...». «Ευλόγησον το άλας τούτο και μετέβαλε αυτό εις θυσίαν αγαλλιάσεως ...». Το νερό το οποίο αγιάζεται την ημέρα των φώτων είναι το πιο ζωτικό στοιχείο της ζωής όλων των έμβιων και τιμήθηκε ιδιαίτερα από τον Ιησού Χριστό. «Χριστός εφάνη εν Ιορδάνη αγιάσαι τα ύδατα». Ο Ιησούς Χριστός πραγματοποίησε πολλές ιάσεις ασθενών με τη βοήθεια του νερού, θέλοντας πάντα να υπογραμμίσει τη σημασία του για τη ζωή των ανθρώπων.

Ο μεγάλος αγιασμός αποτελεί τελετή καθαγιασμού κι εξαγνισμού των υδάτων. Από τη βρύση ως τον ποταμό, τη λίμνη και τη θάλασσα, τα νερά θεωρούνται ιερά. Το νερό ως μέσο καθαρμού κι εξαγνισμού απαντάται στη λατρευτική ζωή πολλών θρησκευτικών συστημάτων.

Αιώνες πριν από τα Θεοφάνεια στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχε η «Επιφάνεια» όχι ως εορτή αλλά ως πεποίθηση των θρησκευομένων για την παρουσίαση ενώπιον τους της θεϊκής δύναμης. Η «Επιφάνεια» των αρχαίων θεοτήτων στους ανθρώπους και η χρήση του νερού από τους αρχαίους ως μέσο καθαρμού αποτελούν, τηρουμένων των αναλογιών, ιδιότυπη προτύπωση της εορτής των Θεοφανείων. Ο καθαρισμός κατά τη γέννηση αποτελούσε κατ’ ουσίαν αναπαράσταση του μύθου, σύμφωνα με τον οποίο, μόλις γεννήθηκε ο Δίας τον έλουσαν στον ποταμό Γορτύνιο, ο οποίος μετονομάστηκε σε Λούσιο.

Στην Ιλιάδα, κύρια θέση κατέχουν αναφορές οι οποίες αφορούν το λουτρό των νεκρών και τον καθαρμό των πολεμιστών, επιτιθεμένων και αμυνομένων, πριν από τις διάφορες τελετουργικές ή θρησκευτικές πράξεις.

Την ίδια μέρα γινόταν σε πολλά μέρη πλύσιμο των εικόνων σε λίμνες, ποτάμια ή στη θάλασσα συνήθεια που παραπέμπει στα πλυντήρια του αγάλματος της Αθηνάς από τους αρχαίους Αθηναίους στο Φάληρο. Το ύδωρ της Στυγός και το αθάνατο νερό που έχει τη δύναμη εξαγνισμού και καθαρμού αποτελούν πανάρχαιες μυθικές λαϊκές παραδόσεις.

            Μέσα στην τελετή του «Αγιασμού των υδάτων» στο βαθύτερο μήνυμά του τονίζεται και η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, η καθαρότητα της θάλασσας Αυτό που αποτελούσε αντικείμενο προβληματισμού των αρχαίων Ελλήνων στα πανάρχαια χρόνια. Είχαν προβλέψει την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος με τρεις θαλάσσιες θεότητες. Την Ακταία, αφιερωμένη στην καθαρότητα των ακτών. Την Αλκίππη, προστάτιδα του θαλάσσιου βυθού. Τέσσερις άλκιμοι νέοι καταδύονταν για να φέρουν σημάδι των βυθών πριν κινήσουν οι πλόες. Εάν η πέτρα που ανελάμβαναν από το βυθό είχε πράσινο υγιές χόρτο – θαλασσοφύκι – τότε τα Αναληπτήρια γιορτάζονταν με θυσίες και κοινής συμμετοχής εκδηλώσεις. Ακόμη είχαν την Ασίνηα, που απέβλεπε στους πλόες και τιμούνταν όσοι τηρούσαν τους κανονισμούς, λαμβάνοντες ως βραβείο τον «Ασίνηον λίθον» και τονίζοντας «Αλόν σέβου».

            Ο Αγιασμός των Υδάτων ας συνδυασθεί με την καθαρότητα των ακτών και την προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος όπως στην αρχαιότητα. Γιατί η θάλασσα είναι η μεγάλη τροφός της πατρίδας μας. Στοιχείο συνυφασμένο με την ιστορία του τόπου μας και την Εθνική μας ταυτότητα. Ο Ελληνικός πολιτισμός είναι θαλασσογέννητος και χρειάζεται τον καθαγιασμό των υδάτων για να λάμψει η παράδοση και να συνεχιστεί η θαλάσσια προστασία, όπως και η καθαρότητα πηγών, λιμνών και ποταμών αλλά και των ψυχών των ανθρώπων.

Νίκος Ι. Κωστάρας